Budynek zwany Domem Zemełki lub Kamienicą Zemełki od ponad 420 lat stanowi znaczący punkt na planie miasta Konina. Przez blisko 200 lat był jedynym murowanym mieszkalnym obiektem (nie licząc zamku) w mieście zbudowanym z drewna i gliny. Zmieniał wielokrotnie właścicieli i przeznaczenie, ale ciągle (przeważnie) pamiętano o fundatorze. (…) Do rejestru zabytków został wpisany późno, bo dopiero 24 lipca 1974 roku. Dotąd nie był opracowany w wystarczającym stopniu – napisał Krzysztof Gorczyca, autor książki „Kamienica Zemełki w Koninie”.

Ta książka ma szansę zmienić nasze postrzeganie budowli zlokalizowanej na rogu Placu Wolności 16, dawnym Rynku, pry wylocie ulicy Wiosny Ludów. Wzbogaci też zapewne wiedzę o jej fundatorze, doktorze Janie Zemełce, zwanym też Zemeliusem. Bezpośrednią przyczyną powstania publikacji było rozpoczęcie przez samorząd Konina przebudowy budynku, związanej z planami ulokowania w nim Inkubatora Aktywności Kulturalnej. Nadzór archeologiczny powierzono konińskiemu Muzeum Okręgowemu. W jego imieniu działalność tę prowadził Krzysztof Gorczyca, kustosz Działu Archeologicznego Muzeum (pracujący w nim od 1977 roku), od dawna interesujący się postacią Jana Zemełki (zajmował się m.in. wespół z Jerzym Łojko opracowaniem naukowym i redakcją książki Janusza Sobczyńskiego „Jan Zemełka (Zemelius) z Konina”). – Remont ten stworzył jedyną w swoim rodzaju okazję zbadania dziejów architektonicznych budynku. Skuto wszystkie tynki, odsłonięto stropy i sklepienia. To unaoczniło nam, jak budynek i jego funkcja się zmieniały. Po architekturze przyszło zainteresowanie ludźmi, którzy ten dom zbudowali, w nim mieszkali, prowadzili interesy, byli kolejnymi właścicielami. W niepostrzeżony sposób ilość zbieranych materiałów „puchła”, warto było je upublicznić. Ale ta publikacja nie wyczerpuje tematu – to szkic, który wskazuje co i gdzie szukać – mówił K. Gorczyca w czasie promocji książki w Muzeum Okręgowym (21 luty 2024).

Postać Jana Zemełki (ur. prawdopodobnie w 1539, zm. 27 XII 1607), bez wątpienia jednego z najznamienitszych obywateli Konina, nie jest mieszkańcom szczególnie znana. Poza stwierdzeniami typu: dom Zemełki, kaplica Zemełki, Osiedle Zemełki, trudno spodziewać się bliższych informacji o Zemełce jako żywej postaci. Nie miał Jan Zemełka także szczęścia do opracowań publicystycznych czy historycznych. Za to często chętnie powtarzano informacje, niepotwierdzone dotychczas źródłowo, że w Domu Zemełki mieściła się siedziba… loży masońskiej. Jan Zemełka był wybitnym lekarzem, doktorem medycyny i filozofii Uniwersytetu w Padwie. Był doskonałym przykładem intelektualnego awansu mieszczaństwa przełomu XVI/XVII wieku w Polsce, otwierającego drogę do kariery i awansu ekonomicznego. Znając się doskonale na obrocie kapitałem, zgromadził majątek, dzięki któremu swojej Alma Mater, Uniwersytetowi Krakowskiemu, gdzie otrzymał tytuł magistra, ufundował dwie katedry medycyny: anatomii i botaniki lekarskiej. Pozostawił po sobie także fundacje umożliwiające studiowanie sporej grupie młodzieży z Konina, Koła i Kalisza, zaś mansjonarzom w Koninie księgozbiór medyczno-filozoficzny z dziełami Awicenny, Galena, Hipokratesa, Plutarcha, Platona, Arystotelesa, prace Józefa Strusia i pierwszy urzędowy spis leków wydany w Norymberdze. Ten księgozbiór (około 150 tytułów) świadczy nie tylko o dużym formacie intelektualnym i zainteresowaniach Jana Zemełki, ale jest także wymownym jego przywiązaniem do rodzinnego miasta.

Najpełniejsze opracowanie, jak dotąd, postaci Jana Zemełki jest dziełem Janusza Sobczyńskiego; ukazało się w 2006 roku nakładem Miejskiej Biblioteki Publicznej w Koninie. Wcześniej pisał o nim F. Giedroyć w „Źródła biograficzno-bibliograficzne do dziejów medycyny w dawnej Polsce” (Warszawa, 1911) i K. Oblamski „Zemełka lub Zemelius” (w: S. Rusin „Konin Moje Miasto”, Poznań 1986). Tropami Sobczyńskiego podąża Gorczyca, wzbogacając wiedzę badaniami archeologicznymi, wykonanymi w Domu Zemełki przy udziale członków Wielkopolskiego Forum Eksploracyjno-Historycznego, zorganizowanego przez Artura Chojnackiego. Także „Pracownicy zatrudnieni na budowie też wykazali się dużą pomocą, dzięki czemu ocalono wiele znalezisk”. W książce zatytułowanej „Kamienica Zemełki w Koninie” autor skrupulatnie tę dokumentację przedstawia, opatrując m.in. licznymi planami sytuującymi budowlę w mieście. Są też rysunki i zdjęcia pokazujące zmiany w rozbudowie nieruchomości, wykorzystania jej piwnic, parteru, piętra i podwórza. I opis ciekawostek, jak np. odnalezionego pieca hypokaustycznego, służącego do ogrzewania budynku i będącego świadectwem zaawansowania technicznego tamtych czasów (mimo że konstrukcje te znane były już w czasach rzymskich i wykorzystywano je także do ogrzewania zamku w Malborku). Przy okazji opisu budynku Gorczyca dokumentuje też jego otoczenie i wygląd ówczesnego Konina, jak choćby rozpisanie przez władze miasta w 1810 roku przetargu na wybrukowanie ulicy Błotnej, dzisiejszej Wiosny Ludów.

Niezwykle ciekawymi są informacje o kolejnych właścicielach Kamienicy Zemełki. A było wśród nich kolegium mansjonarzy, potem liczna grupa prywatnych właścicieli, wśród których byli szlachcice, kupcy winni (pochodzących z Grecji i Albanii), czy wreszcie „rządca ekonomiczny w Malińcu, dóbr gosławickich”. Mieściło się też w Kamienicy Zemełki prywatne „Progimnazjum męskie trzechklasowe”, potem „4-klasowe”, Szkoła Handlowa 7-klasowa (uczyła w nim m.in. Stefania Łucja Esse) i Gimnazjum Ośmioklasowe Filologiczne/Humanistyczne, zamienione w 8-klasowe Koedukacyjne Gimnazjum Humanistyczne (jego uczniem był Mieczysław Grzegorz Bekker, późniejszy konstruktor m.in. pojazdu księżycowego). Ostatecznie w 1938 roku, po 64 latach, pierwsza konińska szkoła średnia opuściła Kamienicę Zemełki i przeniosła się do budynku przy ul. Mickiewicza 14, gdzie dzisiaj mieści się I Liceum Ogólnokształcące, podtrzymujące dawne tradycje. Po II wojnie światowej w budynku lokowano kolejne urzędy administracyjne, aż w 2014 roku Marszałek Województwa Wielkopolskiego w imieniu Skarbu Państwa przekazał go na własność miasta.

Prezentacja książki Krzysztofa Gorczycy zgromadziła bardzo wielu słuchaczy i wywołała żywą dyskusję. Wśród wielu głosów Piotr Rybczyński, kierownik konińskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu, zwracał uwagę na wymagające wyjaśnień sprawy własnościowe „wynikające między innymi z różnych koligacji rodzinnych wśród kolejnych właścicieli” kamienicy. Jerzy Łojko, historyk, mediewista, badacz archiwów twierdził, że „publikacja Krzysztofa Gorczycy otwiera nowe perspektywy badań nad postacią Jana Zemełki”. Choć miał uwagi strony dokumentacyjnej dotyczącej w szczególności archiwaliów, to jego zdaniem bez wątpienia „książka stanowi niezwykły przyczynek do dziejów miasta”.

Zanim Kamienica Zemełki znowu zacznie tętnić życiem, tym razem jako Inkubator Aktywności Kulturalnej (jego otwarcie „wkrótce” zapowiedział w czasie spotkania w Muzeum Witold Nowak, zastępca prezydenta Konina), zachęcamy do przeczytania dzieła Krzysztofa Gorczycy „Kamienica Zemełki w Koninie”. Dodajmy, że publikacja powstała pod redakcją Elżbiety Barszcz a wydawcą jest Muzeum Okręgowe w Koninie. Książkę można (jeszcze) kupić w kasie Muzeum Okręgowego w Koninie (Gosławice) lub zamówić drogą mailową, pisząc na: sklepik@muzeum.com.pl.

Andrzej Dusza

Zdjęcia: Mirosław Jurgielewicz